Institut für Jüdische Studien und Religionswissenschaft
Refine
Year of publication
Document Type
- Article (431)
- Monograph/Edited Volume (173)
- Review (96)
- Doctoral Thesis (57)
- Part of a Book (38)
- Other (14)
- Contribution to a Periodical (6)
- Master's Thesis (5)
- Part of Periodical (5)
- Conference Proceeding (3)
Language
- German (673)
- English (128)
- Hebrew (14)
- French (7)
- Polish (5)
- Multiple languages (2)
- Portuguese (1)
- Slovak (1)
- Spanish (1)
Is part of the Bibliography
- yes (832) (remove)
Keywords
- Jüdische Studien (15)
- Genisa (11)
- Geniza (11)
- Jewish studies (11)
- Judentum (10)
- Aufklärung (6)
- Religion (6)
- Christentum (5)
- Islam (5)
- Antisemitismus (3)
- Frühe Neuzeit (3)
- Haskala (3)
- Haskalah (3)
- Israel (3)
- Jewish Studies (3)
- Judaism (3)
- Potsdam (3)
- Religionswissenschaft (3)
- 20. Jahrhundert (2)
- 20th century (2)
- Antisemitismusforschung (2)
- Berlin (2)
- Epigrafik (2)
- Ernährungsgewohnheit (2)
- Euchel, Isaac Abraham (2)
- Friedhof (2)
- Genealogie (2)
- German Jewish history (2)
- Holocaust (2)
- Immigration (2)
- Judaistik (2)
- Kabbala (2)
- Kulturtransfer (2)
- Kunstgeschichte (2)
- Maimonides (2)
- Migration (2)
- Mittelalter (2)
- Modern Jewish history (2)
- Palestine (2)
- Palästina (2)
- Philosophie (2)
- Polish Jews (2)
- Polnische Juden (2)
- Potsdam/Geschichte (2)
- Protestantism (2)
- Reformjudentum (2)
- Religionsbegriff (2)
- Religiöses Leben (2)
- Sepulkralkultur (2)
- Speisegebot (2)
- Sünde (2)
- Talmud (2)
- USA (2)
- United States (2)
- deutsch-jüdische Geschichte (2)
- jüdisches Recht (2)
- materielle Kultur (2)
- migration (2)
- moderne jüdische Geschichte (2)
- predestination (2)
- sin (2)
- 19. Jahrhundert (1)
- 1968 (1)
- 1989 (1)
- 19th century (1)
- Abraham Accords (1)
- Abraham Geiger College (1)
- Abraham Gómez Silveira (1)
- Affect (1)
- Affekt (1)
- Age (1)
- Allemagne (1)
- Alter (1)
- Altes Testament (1)
- American Jews (1)
- American Judaism (1)
- Andres Serrano (1)
- Anna Seghers (1)
- Anselm Kiefer (1)
- Antisemitism (1)
- Antizionist Campaign (1)
- Antizionistische Kampagne (1)
- Apollo and Daphne (1)
- Aragon (1)
- Arbitrista (1)
- Arminians (1)
- Arminius (1)
- Ayad Alkadhi (1)
- Befreiungstheologie (1)
- Berith Milah (1)
- Berlinde De Bruyckere (1)
- Bibel (1)
- Bible (1)
- Bible criticism (1)
- Breslau (1)
- Buber, Martin (1)
- Buchgeschichte (1)
- Böse (1)
- Center and Periphery (1)
- Chassidismus (1)
- Christen (1)
- Christian Bazant-Hegemark (1)
- Christianity (1)
- Christlich-jüdische Beziehung (1)
- Collective Identity (1)
- Computerspiel (1)
- Conciliador (1)
- Contemporary Art (1)
- Continuity (1)
- Controversia de auxiliis (1)
- Counseling (1)
- Counter-Remonstrants (1)
- Cultural Integration (1)
- DSS (1)
- Daniel Levi de Barrios (1)
- Dead Sea Scrolls (1)
- Der Rückzug aus dem Gazastreifen (1)
- Determinismus (1)
- Deuteronomium (1)
- Deuteronomy (1)
- Deutsche Juden (1)
- Deutschland (1)
- Deutéronome (1)
- Diaspora (1)
- Dichter*innen (1)
- Didaktik (1)
- Dietary Laws (1)
- Djerba (1)
- Dubai (1)
- Early Modern Age (1)
- Early Modern Amsterdam (1)
- Editorial Techniques (1)
- Einheit des Christentums (1)
- Emanzipation (1)
- Empathy (1)
- Engel (1)
- Enlightenment (1)
- Enligthenment (1)
- Ernest Pignon-Ernest (1)
- Erwachsenenbildung (1)
- Existentialismus (1)
- Familiengeschichte (1)
- Fatalismus (1)
- Friedrich Nietzsche (1)
- Galicia (1)
- Game-based learning (1)
- Gamification (1)
- Gay Outreach Synagogues (1)
- Gegenwartskunst (1)
- Gender und Queer Studies (1)
- Genealogy (1)
- German Jews (1)
- Germany (1)
- Gewalt (1)
- Gil Shachar (1)
- Glaube (1)
- Gnosis (1)
- Granada (1)
- Gressmann, Hugo (1)
- Halacha (1)
- Halachic (1)
- Harmonization (1)
- Hasidism (1)
- Hebrew (1)
- Hebrew Bible (1)
- Hebräisch (1)
- Hill Youth (1)
- History of German film before 1945 (1)
- Homo Ludens (1)
- Hospitality (1)
- Identity (1)
- Identität, jüdische (1)
- Imitatio Dei (1)
- Immanenz (1)
- Immigrants (1)
- Indigene Völker (1)
- Integration (1)
- Issac Abraham Euchel (1)
- Italien (1)
- Izbica (1)
- Jan Fabre (1)
- Jewish Law (1)
- Jewish Studies in Germany (1)
- Jewish cultural history (1)
- Jewish historiography (1)
- Jewish philosophy 20th century (1)
- Jews (1)
- Jews and Christs on the Iberian Peninsula (1)
- Jews and Muslims (1)
- Jews in Norway (1)
- Jiddisch (1)
- Jiddischismus (1)
- Jorge Villalba-Strohecker (1)
- Juden (1)
- Juifs (1)
- Julia Krahn (1)
- Jüdische Aufklärung (1)
- Kabbalah (1)
- Kalfon, Mosheh, ha-Kohen (1)
- Kastilien (1)
- Katholizismus (1)
- Kennecke, Andreas (1)
- Kevin Brand (1)
- Kollektive Identität (1)
- Kompatibilismus (1)
- Kontingenz (1)
- Konversion (1)
- Kulturgeschichte (1)
- Käthe Kollwitz (1)
- Libre Albedrio (1)
- Libre Alvedrio (1)
- Libro Mudo (1)
- Literary Dependency (1)
- Lotta Blokker (1)
- Lublin (1)
- Marriage Preparations (1)
- Martin Buber (1)
- Media Emotion (1)
- Medienemotion (1)
- Memory (1)
- Menasseh ben Israel (1)
- Mendelssohn (1)
- Metaphysik (1)
- Michel Foucault (1)
- Michelangelo (1)
- Middle Ages (1)
- Midrash (1)
- Mishnayot (1)
- Mitzvah (1)
- Modern Jewry (1)
- Moderne Jüdische Geschichte (1)
- Molina (1)
- Molinists (1)
- Mordkhe Schaechter (1)
- Morisco (1)
- Moses Hirschel (1)
- Muslim (1)
- Muslime (1)
- Mystik (1)
- Myth-Activism (1)
- Narrative (1)
- Native Americans (1)
- Naturschutz (1)
- Neuchristen (1)
- New Jews (1)
- Other (1)
- Ovid’s Metamorphoses (1)
- Pablo Picasso (1)
- Pain (1)
- Palestinian (1)
- Panentheismus (1)
- Pantheismus (1)
- Paradox (1)
- Pascal Convert (1)
- Paul Fryer (1)
- Perush ha-mishnah (1)
- Pessimismus (1)
- Philippinen (1)
- Pietà (1)
- Portuguese Jews (1)
- Postkolonialismus (1)
- Preisschild (1)
- Price Tag (1)
- Privilege (1)
- Prädestination (1)
- Queer (1)
- Queer History (1)
- Queer Jewish History (1)
- Queer Judaism (1)
- Queeres Judentum (1)
- Qur'anic reception (1)
- Qur'anic translations (1)
- R. Nahman b. Isaac (1)
- Rabbi Akiva (1)
- Rabbinic exegesis (1)
- Rambam (1)
- Rationale Theologie (1)
- Reform Judaism (1)
- Reichsbund jüdischer Frontsoldaten (1)
- Religionsgeschichtliche Schule (1)
- Religious Zionism (1)
- Religiöse Erziehung (1)
- Religiöser Zionismus (1)
- Remonstrants (1)
- Restauration (1)
- Rewritten Scripture (1)
- Ritenstreit (1)
- Russian-Jewish Elites (1)
- Russisch-jüdische Eliten (1)
- Schmerz (1)
- Scholastik (1)
- Schriftrollen vom Toten Meer (1)
- Schulunterricht (1)
- Schöpfung (1)
- Secularization (1)
- Sefirot (1)
- Sephiroth (1)
- Series de textos (1)
- Settlers (1)
- Shapira (1)
- Shidduchin (1)
- Siedler (1)
- Spielwelt (1)
- Stephan Popella (1)
- Stranger (1)
- Synod of Dordt (1)
- Säkularisierung (1)
- The Abrahamic Family House (1)
- The Community of Conscience; (1)
- The House of One (1)
- The disengagement from Gaza Strip (1)
- Third Reich (1)
- Translations (1)
- Transnational Diaspora (1)
- Transnationale Diaspora (1)
- Transzendenz (1)
- Trauma (1)
- Unity in the Spirit of Christianity (1)
- Urban Art (1)
- Urbanization (1)
- Vanitas (1)
- Vayikra Rabbah (1)
- Verlagsgeschichte (1)
- Violence (1)
- Volkism (1)
- Warsaw (1)
- Weimarer Republik (1)
- Wiedervereinigung (1)
- Wiederverheiraten (1)
- Word Press Photo (1)
- Yehoshua Friedman (1)
- Yiddish (1)
- Yiddish music (1)
- Yiddish song (1)
- Yiddishism (1)
- Zacharias Frankel College (1)
- Zaddikim History of doctrines (1)
- Zadok Hakohen of Lublin (1)
- Zadok Hakohen von Lublin (1)
- Zeitgenössisches Judentum (1)
- Zionism (1)
- activism (1)
- antisemitism (1)
- arbitrariedad (1)
- artificial Insemination (1)
- auxilium (1)
- book history (1)
- border (1)
- classical translations (1)
- commandment (1)
- compatibilism (1)
- connections (1)
- contingency (1)
- counterculture (1)
- cross-confessional (1)
- cultural diversity (1)
- cultural history (1)
- cultural hybridisation (1)
- cultural transfer (1)
- culture transfer (1)
- defect (1)
- determinism (1)
- deutscher Film vor 1945 (1)
- die mündliche Thora (1)
- divine foreknowledge (1)
- early modern history (1)
- enguas artificiales (1)
- enlightenment (1)
- evil (1)
- existentialism (1)
- family history (1)
- fatalism (1)
- free choice/ will (1)
- free will (1)
- freie Wahl (1)
- genealogy (1)
- ger (1)
- gerim (1)
- grace (1)
- göttliches Vorwissen (1)
- halakha (1)
- hassidism (1)
- historical Jesus (1)
- historischer Jesus (1)
- history of medicine (1)
- immanence (1)
- jewish law (1)
- jiddische Lieder (1)
- jiddische Musik (1)
- judaism (1)
- judaïsme (1)
- jüdische Geschichtsschreibung (1)
- jüdische Kulturgeschichte (1)
- lacuna (1)
- law (1)
- linguistic concepts in Talmud (1)
- modern Hebrew literature (1)
- modern Jewish history (1)
- multi-faith projects (1)
- myth (1)
- nature (1)
- notion of religion (1)
- palästinensisch (1)
- panentheism (1)
- pantheism (1)
- paradox (1)
- pessimism (1)
- poets (1)
- polemics (1)
- politics (1)
- post-colonialism (1)
- postsocialist city (1)
- publishing (1)
- rabbinic discussion (1)
- rabbinic education in Berlin (1)
- rabbinische Literatur (1)
- race (1)
- religion (1)
- religious buildings (1)
- religious landscapes (1)
- remarriage (1)
- reproductive technologies (1)
- responsa (1)
- reunification (1)
- rites controversies (1)
- rouleaux de la mer morte (1)
- réunification (1)
- sake of god (1)
- scientia media (1)
- signo (1)
- social imaginaries (1)
- space (1)
- spielend Lernen (1)
- study of religion (1)
- teoría lingüística (1)
- the School of Jewish Theology (1)
- the oral Torah/ Law (1)
- theopolitics (1)
- transcendence (1)
- transnational studies (1)
- transnationale Studien (1)
- tribalism (1)
- virtuelle Welt (1)
- xenophilia (1)
- Ästhetik (1)
- Übersetzungen (1)
- איזביצה (1)
- אימננטיות (1)
- אנתרופולוגיים (1)
- אקזיסטנציאליזם (1)
- ברית-מילה (1)
- ג'רבה (1)
- דטרמיניזם (1)
- הזרעה מלאכותית (1)
- הכהן, משה כלפון בן שלום דניאל יהודה, (1)
- הלכתית (1)
- הרמב"ם (1)
- התורה שבעל-פה (1)
- התנתקות מרצועת עזה (1)
- ויקרא רבה (1)
- חוק (1)
- חטא (1)
- חסידות (1)
- טבע (1)
- טבע ותרבות (1)
- טורנוסרופוס (1)
- טכנולוגיה (1)
- טעמים (1)
- טרנסצנדנטיות (1)
- ידיעה אלוהית מוקדמת (1)
- ישו ההיסטורי (1)
- לובלין (1)
- מום (1)
- משניות (1)
- מתנחלים (1)
- נוער הגבעות (1)
- נצרות (1)
- ספירות (1)
- ספרות השו"ת (1)
- פוסט-קולוניאליזם (1)
- פטאליזם (1)
- פירוש המשנה (1)
- פלסטין (1)
- פלסטיני (1)
- פנאנתאיזם (1)
- פנתאיזם (1)
- פסיכואנליטיים (1)
- פסימיזם (1)
- פרדוקס (1)
- פרידסטינציה (1)
- פרידריך ניטשה (1)
- פריון (1)
- צדוק הכהן מלובלין (1)
- ציונות דתית (1)
- קבלה (1)
- קומפטיביליזם (1)
- קונטינגנטיות (1)
- רבי עקיבא (1)
- רוע (1)
- רמב״ם (1)
- רצון/בחירה חופשי/ת (1)
- תג מחיר (1)
- ‘li-shmah/she-lo li-shmah’ (1)
Institute
- Institut für Jüdische Studien und Religionswissenschaft (832)
- Philosophische Fakultät (22)
- Vereinigung für Jüdische Studien e. V. (12)
- Institut für Germanistik (9)
- Historisches Institut (5)
- Moses Mendelssohn Zentrum für europäisch-jüdische Studien e. V. (5)
- Abraham Geiger Kolleg gGmbH (2)
- Extern (2)
- Institut für Ernährungswissenschaft (2)
- Institut für Jüdische Theologie (2)
Die vorliegende Untersuchung verfolgt das Ziel, kulturelle und religiöse Aspekte der Erneuerung jüdischen Lebens in Berlin seit 1989 zu erforschen. Die Entwicklungen der jüdischen Gemeinschaft in der Hauptstadt seit dem Fall der Mauer und dem Zusammenbruch der Sowjetunion führen zur Wiederannäherung eines Teils der jüdischen Bevölkerung in Deutschland an die eigene Kultur, Religion und Geschichte. Dabei kommt die Pluralität der kulturellen, literarischen und religiösen Ausdrucksformen der jüdischen Identitäten zum Vorschein. Die Arbeit verdeutlicht diese in Berlin nach 1989 einsetzende kulturelle und religiöse „Renaissance“. Vier wichtige Punkte kennzeichnen das jüdische Leben in Berlin nach 1989. Erstens gewinnt Deutschland seit der Wiedervereinigung eine neue Rolle als mögliches Einwanderungsland für Juden. Vor allem mit der massiven jüdischen Einwanderung aus den Staaten der ehemaligen Sowjetunion seit den 1990er Jahren wird Deutschland allmählich als wichtiges Zentrum in der europäischen Diaspora anerkannt. Zweitens bleibt zwar die Shoah tief verankert im Gedächtnis der jüdischen Gemeinschaft; die meisten Kinder oder Enkelkinder von Überlebenden der Shoah weigern sich jedoch, ihre jüdische Identität exklusiv durch die Shoah zu definieren. Sie gründen zur Wiederentdeckung und Forderung ihres kulturellen, religiösen und historischen Erbes jüdische Gruppen und Einrichtungen in Berlin, die in den meisten Fällen alternativ zur Jüdischen Gemeinde entstehen: Künstlergruppen, jüdische Kulturvereine, Konferenzen und Podiumsdiskussionen, religiöse Kongregationen und Lernhäuser. Damit – und dies ist der dritte Punkt – verliert zwar die offizielle Jüdische Gemeinde an Bedeutung als einzige Vertreterin der jüdischen Gemeinschaft Berlins; diese kulturelle und religiöse „Renaissance“ außerhalb der offiziellen Strukturen der Gemeinde bedeutet aber auch eine wachsende Pluralität und Diversifizierung der jüdischen Gemeinschaft in Berlin. Viertens spielt Berlin die Hauptrolle in diesem Prozess. Heute werden viele ehemalige jüdische Orte neu belebt: Synagogen werden wiederentdeckt und renoviert, Denk- und Mahnmale gebaut, Stadtführungen auf der Spur des „jüdischen Berlins“ organisiert, Rabbinerseminare neu gegründet. Die Topographie Berlins bildet auch eine Inspirationsquelle für jüdische (und nichtjüdische) Schriftsteller und Künstler. Die Analyse dieser nach 1989 entstandenen religiösen Initiativen, literarischen Werke und kulturellen Produktionen dient dazu, Aspekte der kulturellen und religiösen „Renaissance“ in Berlin näher zu verdeutlichen.
Das Buch richtet den Blick auf die zahllosen immer schon in Derridas Grammatologie. Dadurch wird die Strategie der Schrifttheorie ihrer eigenen Initialisierung unterstellt.
Auf dem vom immer schon abgesteckten Zickzackparcours durch die abendländische Metaphysikgeschichte wird das Kalkül der grammatologischen Begründungspraxis gegen sich selbst in Stellung gebracht. Das Experiment ist riskant, verführt das immer schon doch zu einem Vergleich der grammatologischen Ursprungsgenese mit jener in der jüdischen Schrifttradition. Eine beiläufige Bemerkung Derridas über Moses Mendelssohn ermöglicht das Auslesen einer Spur, die hinter die Grenzposten der griechischen Philosophie führt. Dabei treten bemerkenswerte Analogien zwischen dem Schriftbegriff Derridas und in dem jüdischen Schrifttradition hervor: das Verhältnis von Mündlichkeit und Schriftlichkeit sowie die in dieser Relation zum Tragen kommende Vorstellung einer Schrift, die älter ist als die Schrift selbst - einer Schrift.
Imago Dei versus Kultbild
(2016)
עבירה לשמה
(2014)
A Transgression for the Sake of God -‘Averah li-shmah: A Tale of a Radical Idea in Talmudic Literature
All cultures, religions, and ethical or legal systems struggle with the role intention plays in evaluating actions. The Talmud compellingly elaborates on the notion of intention through the radical concept that “A sin committed for the sake of God [averah li-shmah] is greater than a commandment fulfilled not for the sake of God [mi-mizvah she-lo li-shmah].” The Babylonian Talmud attributes this concept—which challenges one of rabbinic Judaism’s most fundamental dogmas, the obligation to fulfill the commandments and avoid sin—to R. Nahman b. Isaac (RNBI), a renowned 4th century Amora. Considering the normative character of the rabbinic culture in which Halakhah (Jewish religious law) plays such a central role, this concept, seems almost like a foreign body in the Talmudic corpus.
The study focuses on the linguistic stratum of RNBI’s statement. By tracking the development of the meanings and uses of the word ‘li-shmah’ the research locates RNBI’s statement as part of the broader Talmudic discourse evaluating two levels of performing religious actions ‘li-shmah/she-lo li-shmah’. Since we wish to explain the word ‘li-shmah’ consistently both times it appears in the statement, the best translation would be ‘for the sake of God’. This translation is based on the linguistic connection between the word ‘li-shmah’ and the term ‘le-shem shamayim’ (for the sake of God) that appears in several rabbinic sources. This linguistic connection is also the key to identifying the possible root of RNBI’s concept. RNBI bolsters his idea by quoting a verse about Jael, thus implying that Jael sinned for the sake of God. The research describes at least five statements in Sages’ Literature that attribute sins for the sake of God to other biblical figures, all the while using the term ‘le-shem shamim’. Therefore we may presume that RNBI’s concept has evolved from the exegetical notion of attributing sin for the sake of God to biblical figures.
To understand the way RNBI’s statement was accepted in Talmudic culture, we must explore the textual witnesses to the literary frame of RNBI’s statement: the Talmudic sugya (Nazir 23a; Horayot 10b). We possess five versions of the sugya’s dialectical structure. Comparison of these versions, allows us to reconstruct the earlier dialectical structure, from which the familiar versions developed. The radical potential of RNBI’s statement led to cultural activity, in the transmission of the sugya, in an effort to mitigate it. This activity is reflected in late additions to the sugya identified by our research—which should be viewed as a process of self-censorship for ideological reasons.
This research explores a fundamental issue in rabbinic world: the immanent contradiction between law and intention. The research depicts in detail the movement of a radical idea from the margins culture to mainstream - in this case into the Babylonian Talmud. Therefore, the findings of this research provide substantial insight into our understanding of the interpretive process and of conceptual adaptation in rabbinic culture.
PaRDeS. Zeitschrift der Vereinigung für Jüdische Studien e.V., möchte die fruchtbare und facettenreiche Kultur des Judentums sowie seine Berührungspunkte zur Umwelt in den unterschiedlichen Bereichen dokumentieren. Daneben dient die Zeitschrift als Forum zur Positionierung der Fächer Jüdische Studien und Judaistik innerhalb des wissenschaftlichen Diskurses sowie zur Diskussion ihrer historischen und gesellschaftlichen Verantwortung.
ה"חוק" וה"טבע" בברית המילה
(2015)
בפתח מאמר זה נידון המונח המקראי "חוק" (כבכתוב: אִם בְּחֻקֹּתַי תֵּלֵכוּ". ויקרא כו, ג-ד) באמצעות הצגת נקודות המבט השונות של החכמים הדנים בכך במדרש הארצישראלי "ויקרא רבה".
בחלקו השני של המאמר נידון המקרה הספציפי של מצוות ברית המילה - כדוגמא קלאסית למצווה המכונה בפי החכמים "חוק".
המאמר דן בטעמים השונים שניתנו למצווה זו (כולל אלו שהועלו בתקופה המודרנית ברוח ההסברים האנתרופולוגיים והפסיכואנליטיים); ובסיומו של הדיון מועלה לדיון ויכוח - מקורי עד כמה שניתן לשער - שנשתמר בתלמוד, בין חכם ארצישראלי בן מאה השלישית, רבי עקיבא, ובין רומאי בשם טורנוסרופוס (או טוניוס רופוס) המייצג את תפיסת ה"טבע" הרומית.
האחרון מתקיף את רבי עקיבא בנוגע לברית המילה בטענה שהיהודים מטילים בברית המילה מום בגוף התינוק. תשובת רבי עקיבא מנותחת מנקודת הראות המתמקדת במתח שבין "טבע"
התזות של העבודה
תקופת חז"ל
1. איסור הנישואין מתייחס לשתי נשים – מעוברת ומנקת, ובהתאם לסוגיה הסתמאית בבבלי יבמות, מדובר באיסור שטעמו אחד. למרות תפיסה מקובלת זו, להערכתנו בהלכה הקדומה מדובר היה בשני איסורים שונים: איסור נישואי מעוברת חברו ואיסור נישואי מנקת שמת בעלה.
למסקנה זו הגענו כתוצאה משורה של ראיות:
א. הסוגיה הסתמאית במסכת יבמות מעוררת קשיים רבים (אשר פורטו בעמ' לעבודתנו). קשיים אלה והעובדה כי במחקר המודרני נהוג לשייך סוגיות סתמאיות לסוף תקופת האמוראים ואף לאחר מכן, הביאו אותנו לשער כי סוגיה זו משקפת הצגה מאוחרת של טעם הדין. טעם שונה של הדין מצוי במקורות תנאיים, והוא המשקף כנראה את טעמו הקדום של הדין .
ב. שניים מתוך שלושת המקורות התנאיים, עוסקים האחד רק במנקת והשני רק במעוברת, ולא בשתי הנשים יחד.
ג. ניתוח הלשון של המקורות, מצביע על שורה של שינויים משמעותיים, אשר יש בהם כדי ללמד כי מדובר באיסורים שונים.
2. בהלכה הקדומה נתפס איסור נישואי "מעוברת חברו" כאיסור חמור, והוא הוסמך לפסוקים מהתנ"ך שאסרו הסגת גבול. בשלב מאוחר יותר בתקופת התנאים האיסור פורש ככזה שנועד להבטיח את הנקתו של הילד, צורפה לאיסור הקביעה כי אין לשאת אלמנה מנקת, והיחס לאיסור היה מקל יותר.
למסקנה זו הגענו כתוצאה מהדברים הבאים:
א. בניגוד למקורות תנאיים שנקטו בגישה מקלה במגוון עניינים, ישנם מספר מקורות המציגים גישה מחמירה – לפיה מי שעבר ונשא אלמנה בניגוד לאיסור, "יוציא ולא יחזיר עולמית".
ב. משורה של מקורות שעסקו בדין סוטה, ניכר כי העמדה ההלכתית הקדומה נקטה בגישה לפיה מי שעבר ונשא אלמנה בניגוד לדין והוא חושד כי אשתו סטתה, אינו משקה אותה מי סוטה, שכן היא אסורה עליו עולמית. גישה מקלה יותר, לפיה יכול הוא להפרישה ולהחזירה לאחר זמן ולכן יש טעם בהשקאת הסוטה במקרה כגון זה, התגבשה בספרות התנאית רק בשלב מאוחר יותר. במקביל וללא קשר לדיני סוטה, התפתחה אצל התנאים גישה מקלה, לפיה ישנם חריגים משמעותיים לאיסור נישואי האלמנה (כגון: כאשר הילד נגמל; כאשר הילד נמסר למנקת).
ג. מקור תנאי שעסק רק במעוברת חברו ולא במנקת שמת בעלה, נקט בגישה המחמירה ("יוציא ולא יחזיר עולמית") ולא הזכיר כלל קיומה של גישה מקלה ("יכול הוא להפרישה ולהחזירה לאחר זמן".
ד. מקורות תנאיים בספרות ארץ-ישראלית (מדרש הלכה, התוספתא וברייתא בירושלמי), ראו במי שעבר ונשא כמי שעבר על איסור הנמסך לפסוקים מהתנ"ך (ספר דברים וספר משלי) והאוסרים הסגת גבול. הצענו להבין את הסגת הגבול כמתארת מסגרת שייכות, ולפיה אלמנה שייכת לבעלה המנוח וזאת בכל הקושר לחובתה להבטחת זרעו.
ה. חוקרים (כגון י' גילת) הצביעו על תופעה המאפיינת את המעבר מההלכה הקדומה אל משנתם של התנאים לאחר החורבן: מעבר מגישה מחמירה אשר אינה מכירה בהבחנה בין דין שמעמדו מדאורייתא לדין שמעמדו מדרבנן, אל גישה מקלה יותר המשתלבת עם הנמקה שונה של האיסורים הקדומים והעמדתם במעמד של דרבנן בלבד.
ו. אנו משערים, למרות שהדבר אינו בר הוכחה חותכת, כי תהליך דומה פקד את הדין בו אנו עוסקים: בהלכה הקדומה נאסרה מעוברת חברו, מכוח הפסוק המקראי האוסר על הסגת גבול. איסור זה נחשב כאיסור מהתורה, ולכן היה בו כדי לדחות את מצוות השקאת הסוטה. בשלב מאוחר יותר, כאשר המוסג השגת גבול בכל הנוגע לאלמנה נראה פחות מתאים (בין השאר, הואיל ואלמנה "קונה עצמה" במיתת הבעל – כדברי המשנה בקידושין), הוצע טעם חדש לאיסור – הפגיעה האפשרית בחלב האם. לאור הנמקה זו, חבר אל איסור נישואי מעוברת חברו, גם האיסור לשאת מנקת שמת בעלה, והאיסור בכללותו נתפס בקרב התנאים כאיסור מדרבנן בלבד ושחומרתו קלה יותר. בשלב זה, הפכה הדעה לפיה מי שעבר ונשא "יוציא ולא יחזיר עולמית" לדעת יחיד בלבד(דעת ר' מאיר), ואילו הרבים קבעו כי "יכול הוא להפרישה ולהחזירה לאחר זמן".
3. בתום תקופת האמוראים ואולי אף בתקופה הסבוראית, הוחלט לאמץ את העמדות המחמירות יותר בכל הנוגע לאיסור הנישואין. נקבע כי מלבד מקרה של מות הילד, אין לאיסור חריגים, והאיסור חל גם כאשר הילד כבר אינו יונק. כמו כן נקבע כי משך ההמתנה הנדרש הוא 24 חודשים מהמועד בו נולד הילד. קביעות אלה משקפות הכרעה לאמץ מגמה מחמירה, מתוך מכלול הדעות אשר אפשרו גם אימוץ גישה מקלה יותר.
כפי שהראנו בעבודתנו , ההכרעה לכיוון המחמיר התקבלה ככל הנראה בתקופה הסבוראית. הכרעה זו אינה מובנת מאליה, שכן היו מקורות תנאיים ואמוראיים על בסיסם ניתן היה לקבוע כי יש לאמץ גישה מקלה יותר. לדוגמא, דעת בית הלל ודעת ר' יהודה הייתה כי משך האיסור הוא 18 חודשים בלבד. דעת רשב"ג הייתה כי ניתן לקצר את האיסור בשלושה חודשים נוספים, כך באיסור יהיה למשך 15 חודשים בלבד. לאור זאת, קביעת ההלכתא הסבוראית כי משך ההמתנה הוא 24 חודשים – אינה מובנת מאליה. למרות שאין ביכולתנו להצביע בוודאות על הסבר מדוע אומצה הגישה המחמירה, בעבודתנו הצבענו על ההחמרה במצב היהודים בתקופה הרלבנטית, כרקע אשר עשוי להשתלב עם אימוץ הגישה המחמירה .
תקופת הגאונים
4. בתקופת הגאונים נשמרו חילוקי הדעות בין בני בבל לבני ארץ ישראל, אשר מקורם בהבדלים בין התלמוד הבבלי לתלמוד הירושלמי. הבדלים אלה נוגעים לשאלה מה הדין במקרה בו מת הילד, ולטענתנו גם אודות השאלה האם מי שעבר ונשא יחויב לתת לאשתו גט או שדי בהפרשה בלבד. בסופו של דבר, גאוני בבל הביאו לכך שעמדת הבבלי היא שהתקבלה בעניינים אלה בקרב פוסקי ההלכה.
בעבודתנו עמדנו על היתר שחודש בתקופת הגאונים, ועל שלבים משעורים בהתפתחותו.
תקופת הראשונים
5. בעבודתנו עמדנו על המגמה שאפיינה את פסיקת ההלכה בדין בו אנו עוסקים בתקופת הראשונים. ניסינו להסביר מדוע נעשו ניסיונות לגבש הקלות באיסור הנישואין, ומדוע בסופו של דבר, לדעת רוב הראשונים וכפי שההלכה סוכמה בשלחן ערוך, הגישות המחמירות הן שאומצו. על עניינים אלו.
6. הרחבת היקף פריסתו של האיסור: בניגוד למקורות מתקופת חז"ל מהם נראה כי האיסור חל רק על אלמנה, בתקופת הראשונים נקבע כי האיסור חל גם על גרושה שיש לה ילד מנישואיה הקודמים, וגם על רווקה שילדה ילד מחוץ למסגרת הנישואין. קביעות אלה הביאו להרחבה ניכרת של המקרים בהם חל האיסור.
בעבודתנו עמדנו על הגישות השונות שהיו בסוגיה זו: אודות גרושה אודות מי שילדה בזנות .
עמדנו על כך שישנה קירבה בין שני הנימוקים השונים שהוזכרו בראשית דרכה של ההלכה על טעם האיסור, לבין המחלוקת בין הדעות השונות בשאלת תחולת האיסור על גרושה ועל מי שילדה בזנות. בהתאם לגישה שראתה באיסור משום הסגת גבולו של הבעל הראשון, אין מקום להחלת האיסור כאשר הנישואין הסתיימו בגירושין או כאשר הילד נולד מבלי שהיה קשר נישואין בין הוריו. מנגד, בהתאם לטעם שפורט בבבלי ואשר התמקד בנזק שעלול להיגרם לילד, חשש זה רלבנטי ללא קשר לטיב היחסים בין ההורים ומשכך יש מקום להחיל את איסור הנישואין גם על גרושה וגם על מי שילדה בזנות.
7. פרשיית ר' יעקב מקרקוב והשפעתה על עמדת חכמי ספרד: ר' יעקב מקרקוב סבר כי ניתן לייצר חריגים לאיסור, וזאת על-ידי מסירת הילד למנקת בשכר ועיצוב מנגנון אשר יבטיח שהמנקת לא תפר את התחייבותה להניק את הילד. עמדה זו נדחתה בחריפות על-ידי חכמי אשכנז, אולם נראה כי היא הייתה מקובלת על הרשב"א. כאשר הרא"ש היגר מאשכנז לספרד, הוא הוביל שינוי בתפיסה הספרדית ואימוץ הגישה המחמירה שמקורה באשכנז . העמדות המקלות בסוגיה זו, ככל הנראה צונזרו באופן כה יעיל, עד כי נראה שר' יוסף קארו מחבר השלחן ערוך, לא היה מודע לקיומן.
8. יחסו של הרא"ש להיתר שקבעו הגאונים: עמדנו בפירוט על תהליך העולה ממכלול יצירותיו של הרא"ש: דחיה של היתר שיוחס לגאונים; לאחר מכן אימוץ מהוסס בשעת הדחק של ההיתר; ובסופו של דבר אימוץ היתר רחב יותר העומד בפני עצמו ואינו נשען על משנתם של הגאונים. בהמשך, עמדנו על האופן בו התייחסו חכמי ספרד להיתר הרחב שקבע הרא"ש.
סוגיה זו ממחישה את יחסם השונה של חכמי ספרד וחכמי אשכנז אל תורתם של גאוני בבל, וכן היחס השונה של חכמי ספרד וחכמי אשכנז ללגיטימיות החדשנות ההלכתית. בסוגיה זו, בניגוד לסוגיה שנדונה בסעיף הקודם, הרא"ש גילה גמישות, והסכים להתקרב לעמדת חכמי ספרד (על השערתנו אודות ההסבר לכך).
העת החדשה
9. בעת החדשה, בעקבות קיצור משך ההנקה המקובל, נוצרו שני זרמים מרכזיים ביחס אל איסור הנישואין: הגישה המחמירה מבית מדרשו של החת"ם סופר, והגישה המקלה. הגישה המחמירה מבית מדרשו של החת"ם סופר, הסכימה להתיר את איסור הנישואין, רק כאשר היה חשש שאם איסור הנישואין לא יבוטל, הילד עלול לצאת ממסגרת החיים הדתיים. גישתו המחמירה של החת"ם סופר, הושפעה להערכתנו מהעובדה שאחד מראשוני תנועת הרפורמה, ר' אהרן חורין, טען כי יש לבטל את איסור הנישואין . על-מנת לחזק את תוקפו של האיסור, תלמידו של החת"ם סופר – המהר"ם שיק, טען כי מדובר באיסור מהתורה.
10. הגישה המקלה: גישה זו מורכבת מפסקי הלכה של פוסקים שונים, אשר הסכימו לאמץ הקלות באיסור הנישואין (לפירוט ההקלות העיקריות). הקלות אלה משקפות את גמישותו הרבה של הטקסט המתפרש. אותם טקסטים עצמם שהובנו בעבר באופן מחמיר, פורשו לפתע באופן מקל הרבה יותר. אנו מעריכים כי שינוי הפרשנות נבע משינוי המציאות הסובבת.
11. גם בעלי הגישה המקלה, הושפעו מעמדותיו של החת"ם סופר. השפעה זו באה לידי ביטוי בכך שבעלי הגישה המקלה היו מוכנים לאמץ גישות מקלות שנדחו על-ידי פוסקי ההלכה בעבר, אולם בדרך כלל הם לא היו מוכנים להכיר בצורך בשינוי דרמטי במעמדו של הדין, לאור שינוי המציאות. להערכתנו, עמדה שמרנית זו מובילה לתוצאות בלתי ראויות, והיא אינה משקפת בחינה אמיצה של מידת הרלבנטיות של איסור הנישואין למציאות החיים היהודיים בעשורים האחרונים.