Gespiegelte Fassung der elektronischen Zeitschrift auf dem Publikationsserver der Universität Potsdam, Stand: 18. August 2009
Originalfassung zugänglich unter http://www.hin-online.de

    Logo :: HiN - Humboldt im Netz

______________________________________________________

Navigationselement: zurck Logo HiN 14 Navigationselement: weiter

Eberhard Knobloch / Herbert Pieper
Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften

Die Fußnote über Geognosia
in Humboldts Florae Fribergensis specimen

2. Anhang Humboldts Fußnote

Humboldts lateinische Fußnote zur Geognosie befindet sich 1793 in dem Buch „Florae Fribergensis specimen“[1], 1815 im ersten Band der „Nova Genera“[2], 1817 in der Separatveröffentlichung der Prolegomena aus den „Nova genera“[3] und 1845 im ersten Band des „Kosmos“.

Im Folgenden wird die Fußnote in allen Fassungen wiedergegeben. Es erfolgt in Anmerkungen ein Vergleich der unterschiedlichen Fassungen der Humboldt'schen Fußnote. Überdies werden die Übersetzungen aller vier Fassungen gegeben. Einleitend wird jeweils auch der Text angegeben zu dem die Fußnote gehört.

1793

Humboldt, A. von: Florae Fribergensis specimen plantas cryptogamicas praesertim subterraneas exhibens. Accedunt aphorismi ex doctrina physiologiae chemicae plantarum. Berlin 1793, IX-X.

Text

[IX] Plantae enim pro discrimine loci natalis mirifice mutantur, stirpiumque permulti iique praestantissimi indices, qui nostris temporibus conditi sunt, ad Geographiam plantarum, Geognosiae* partem, plurima contulissent, si auctores eorum studio orographico majorem operam navassent.[4]

Fußnote

[IX] *Geognosia (Erdkunde) naturam[5] animantem aeque ac inanimam vel[6], ut vocabulo[7] minus apto ex antiquitate saltem haud petito utar, corpora organica aeque ac inorganica considerat. Sunt tria[8], quibus absolvitur, capita: Geographia orycto­logica, quam simpliciter Geognosiam dicunt[9] virque acutissimus λογικωτατος[10] Wernerus[11] egregie digessit, Geographia zoologica, cujus doctrinae fundamenta Zimmermannus jecit[12] et Geographia plantarum, quam aequales nostri fere intactam relinquunt. Multum quidem abest, ut credam observationes in singulas stirpium v. c. graminum partes Geographiam plantarum spectare, quae

[X] vinculum ac cognationem tradit, qua omnia vegetabilia inter se apta sint, terrae tractus designat quos tenent,[13] in aerem athmosphaericum quae sit earum[14] vis ostendit, saxa atque rupes quibus potissimum algarum primordiis radicibusque arborum destruantur docet, eamque telluris superficiem commonstrat, cui humus paratur. Est itaque[15] quod differat inter Geognosiam et Physiographiam (Naturbeschreibung)[16] historia naturalis[17] perperam nuncupata[18], quum Zoognosia, Phytognosia et Oryctognosia[19], quae quidem omnes in naturae investigatione versantur, non nisi singulorum animalium, vegetabilium[20], rerum metallicarum vel (venia sit verbo) fossilium formas, anatomen vires etc. scrutantur[21]. Historia Telluris (Erdgeschichte) Geognosiae[22] magis quam Physiographiae affinis, nemini adhuc tentata, plantarum animaliumque genera, orbem inhabitantia primaevum, migrationes eorum pluriumque[23] interitum, ortum quem montes, valles, saxorum strata et vene[24] metalliferae ducunt, sive aquam densando aere natam, sive aerem oceani exhalationibus rarefactum, mutatisque temporum[25] vicibus modo purum modo vitiatum, terrae superficiem humo plantisque paulatim obtectam, fluminum inundantium impetu denuo nudatam iterumque siccatam et gramine vestitam commemorat. Igitur Historia zoologica[26], historia[27] plantarum[28] et historia[29] oryctologica[30], quae non nisi pristinum orbis terrae statum indicant a Geognosia probe distinguenda[31].

 

1815

Humboldt, A. von: Nova genera et species plantarum quas in peregrinatione orbis novi collegerunt, descripserunt, partim adumbraverunt Amat. Bonpland et Alex. de Humboldt. Ex schedis autographis Amati Bonplandi in ordinem digessit Carol. Sigismund. Kunth. Accedunt tabulae aeri incisae, et Alexandri de Humboldt notationes ad geographiam plantarum spectantes.[32] Tomus primus. Paris 1815, Seite IX-X.

Text

[IX] […]. Qui ad scribendam Geographiam plantarum animum appulerunt, etiamsi hanc Geognosiae partem6 studiosissime persecuti sunt, tamen perdifficilem quaestionem de ratione ac modo, quo sato-

[X] rum tribus per diversas orbis terrarum regiones fundantur, plus quam oportuisset, neglexerunt. […].[33]

Fußnote

[IX] 6Geognosia (Erdkunde, Théorie de la terre, Géographie physique) naturam[34] animantem vel[35], ut vocabula[36] minus apto, ex antiquitate saltem haud petito, utar, corpora organica aeque ac inorganica considerat.

Sunt enim tria[37] quibus absolvitur capita: Geographia orycto­logica quam simpliciter Geognosiam vel Geologiam dicunt[38], virque acutissimus Wernerus[39] egregie digessit; Geographia zoologica, cujus doctrinae fundamenta Zimmermannus jecit; et Geographia plantarum quam aequales nostri diu intactam reliquerunt. Geographia plantarum vincula et cognationem tradit, quibus omnia vegetabilia inter se connexa sint, terrae tractus quos teneant[40], in aerem athmosphaericum quae sit eorum[41] vis ostendit, saxa atque rupes quibus potissi-

[X] mum algarum primordiis radicibusque destruantur docet, et quo pacto in telluris superficie humus nascatur, commemorat. Est itaque[42] quod differat inter Geognosiam et Physiographiam (Naturbeschreibung, Histoire naturelle descriptive) historia[43] naturalis perperam nuncupatam[44], quum Zoognosia, Phytognosia et Oryctognosia (Thier- Pflanzen- und Fossilien-Erkennungslehre)[45], quae quidem omnes in naturae investigatione versantur, non nisi singulorum animalium, plantarum[46], rerum metallicarum vel (venia sit verbo) fossilium formas, anatomen, vires scrutantur[47]. Historia Telluris (Erdgeschichte, Histoire du globe)[48], Geognosiae magis quam Physiographiae affinis, nemini adhuc tentata, plantarum animaliumque genera, orbem inhabitantia primaevum, migrationes eorum compluriumque[49] interitum, ortum quem montes, valles, saxorum strata et venae[50] metalliferae ducunt, aërem mutatis temporum[51] vicibus modo purum, modo vitiatum, terrae superficiem humo plantisque paulatim obtectam, fluminum inundantium impetu denuo nudatam, iterumque siccatam et gramine vestitam commemorat. Igitur Historia zoologica (Geschichte der Thierwelt), Historia plantarum (Geschichte der Pflanzenwelt) et Historia oryctologica (Geschichte der Gebirgsmassen), quae[52] non nisi pristinum orbis terrae statum indicant, a Geognosia probe distinguendae.[53] (Humb. Flora Friberg. subterranea, cui accedunt aphorismi ex Physiologia chemica plantarum, 1793, p. IX.)

 

1817

Humboldt, A. von: De distributione geographica plantarum secundum coeli temperiem et altitudinem montium, prolegomena. Paris 1817, Seiten 24-25.

Text

[24] [...] Qui ad scribendam Geographiam plantarum animum appulerunt, etiamsi hanc Geognosiae partem (2) studiosissime persecuti sunt, tamen [25] perdifficilem quaestionem de ratione ac modo, quo satorum tribus per diversas orbis terrarum [26] regiones fundantur, plus quam oportuisset, neglexerunt. [...].[54]

Fußnote

[24] (2) Geognosia (Erdkunde, Théorie de la terre, Géographie physique) naturam animantem et inanimam vel[55], ut vocabulo minus apto, ex antiquitate saltem haud petito, utar, corpora organica aeque ac inorganica considerat. Sunt enim tria quibus absolvitur capita: Geographia oryctologica quam simpliciter Geognosiam vel Geologiam dicunt, virque acutissimus Wernerus egregie digessit; Geographia zoologica, cujus doctrinae fundamenta Zimmermannus et Treviranus jecerunt; et[56] Geographia plantarum quam aequales nostri diu intactam reliquerunt. Geographia plantarum vincula et cognationem tradit, quibus omnia vegetabilia inter se connexa sint, terrae tractus quos teneant, in aerem athmosphaericum quae sit eorum vis ostendit, saxa atque rupes quibus potissimum algarum primordiis radicibusque destruantur docet, et quo pacto in telluris superficie humus nascatur, commemorat. Est itaque quod differat inter Geognosiam et Physiogra-

[25]phiam (Naturbeschreibung, Histoire naturelle descriptive), historia naturalis perperam nuncupatam[57], quum Zoognosia, Phytognosia et Oryctognosia (Thier- Pflanzen- und Fossilien-Erkennungslehre) quae quidem omnes in naturae investigatione versantur, non nisi singulorum animalium, plantarum, rerum metallicarum vel (venia sit verbo) fossilium formas, anatomen, vires scrutantur. Historia Telluris (Erdgeschichte, Histoire du globe), Geognosiae magis quam Physiographiae affinis, nemini adhuc tentata, plantarum animaliumque genera orbem inhabitantia primaevum, migrationes eorum compluriumque interitum, ortum quem montes, valles, saxorum strata et venae  metalliferae ducunt, aerem[58] mutatis temporum vicibus, modo purum, modo vitiatum, terrae superficiem humo plantisque paulatim obtectam, fluminum inundantium impetu denuo nudatam, iterumque siccatam et gramine vestitam commemorat. Igitur Historia zoologica (Geschichte der Thierwelt), Historia plantarum (Geschichte der Pflanzenwelt) et Historia oryctologica (Geschichte der Gebirgsmassen), quae non nisi pristinum orbis terrae statum indicant, a Geognosia probe distinguendae. (Humb., Flora Friberg. subterranea, cui accedunt aphorismi ex Physiologia chemica plantarum, 1793, p. 9[59].)

 

1845

Humboldt, A. von: Kosmos. Entwurf einer physischen Weltbeschreibung. Band 1, Stuttgart-Tübingen 1845, Seiten 367, 486-487.

Text

[367] Die Weltbeschreibung, nüchtern an die Realität gefesselt, bleibt nicht aus Schüchternheit, sondern nach der Natur ihres Inhaltes und ihrer Begrenzung, den dunkeln Anfängen einer Geschichte der Organismen90 fremd, wenn das Wort Geschichte hier in seinem gebräuchlichsten Sinne genommen wird.

Fußnote

[486] 90 Die Geschichte der Pflanzen, welche auf eine geistreiche Art und mit weni­gen Zügen Endlicher und Unger geschildert haben (Grundzüge der Botanik 1843 S. 449-468), habe ich vor einem halben Jahrhundert in den meiner Unterirdischen Flora angehängten Aphorismen auf folgende Weise von der Pflanzengeographie getrennt. Geognosia[60] naturam

[487] animantem et inanimam vel, ut vocabulo minus apto, ex antiquitate saltem haud petito, utar, corpora organica aeque ac inorganica considerat. Sunt enim tria quibus absolvitur capita: Geographia orycto­logica quam simpliciter Geognosiam vel Geologiam dicunt, virque acutissimus Wer­nerus egregie digessit; Geographia zoologica, cujus doctrinae fundamenta Zimmermannus et Treviranus jecerunt; et Geographia plantarum quam aequales nostri diu intactam reliquerunt. Geographia plantarum vincula et cognationem tradit, quibus omnia vegetabilia inter se connexa sint, terrae tractus quos teneant, in aerem athmosphaericum quae sit eorum vis ostendit, saxa atque rupes quibus potissimum algarum primordiis radicibusque destruantur docet, et quo pacto in telluris superficie humus nascatur, commemorat. Est itaque quod differat inter Geognosiam et Physiographiam[61], historia naturalis perperam nuncupatam[62], quum Zoognosia, Phytognosia et Oryctognosia[63], quae quidem omnes in naturae investigatione versantur, non nisi singulorum animalium, plantarum, rerum metallicarum vel (venia sit verbo) fossilium formas, anatomen, vires scrutantur. Historia Telluris[64], Geognosiae magis quam Physiographiae affinis, nemini adhuc tentata, plantarum animaliumque genera, orbem inhabitantia primaevum, migrationes eorum compluriumque interitum, ortum quem montes, valles, saxorum strata et venae  metalliferae ducunt, aerem mutatis temporum vicibus, modo purum, modo vitiatum, terrae superficiem humo plantisque paulatim obtectam, fluminum inundantium impetu denuo nudatam, iterumque siccatam et gramine vestitam commemorat. Igitur Historia zoologica, Historia plantarum et Historia oryctologica[65], quae non nisi pristinum orbis terrae statum indicant, a Geognosia probe distinguendae. (Humboldt, Flora Fribergensis subterranea, cui accedunt aphorismi ex Physiologia chemica plantarum, 1793, p. IX-X.)[66]

 


[1] Humboldt 1793.

[2] Humboldt 1815/1825 I.

[3] Humboldt 1817.

[4] (Übersetzung E. Knobloch:) Denn die Pflanzen ändern sich auf wunderbare Weise je nach Unterschied des Entstehungsortes, und sehr viele und zwar hervorragendste Anzeichen für die Ursprünge, die [die Anzeichen] in unseren Zeiten begründet worden sind, hätten zur Geographie der Pflanzen, einem Teil der Geognosie, sehr viel beigetragen, wenn die Autoren sich bei ihrem orographischem Studium mehr Mühe gegeben hätten.

[5] 1815, 1817: Geognosia (Erdkunde, Théorie de la terre, Géographie physique) naturam;

1845: Geognosia naturam

[6] 1815: animantem vel [1815 fehlt “et inanimam”, weil “animantem vel” durch das Begriffspaar “organisch-anorganisch” wiedergegeben wird];

1817, 1845: animantem et inanimam vel

[7] 1815: vocabula [Druckfehler, da grammatisch falsch]

[8] 1815, 1817, 1845: Sunt enim tria

[9] 1815, 1817, 1845: Geognosiam vel Geologiam dicunt

[10] Der Akzent über dem ω wurde von Humboldt weggelassen.

[11] 1815, 1817, 1845: virque acutissimus Wernerus

[12] 1817, 1845: Zimmermannus et Treviranus jecerunt

[1815 wird Treviranus noch nicht genannt.]

[13] 1815, 1817, 1845: nostri diu intactam reliquerunt. Geographia plantarum vincula et cognati­onem tradit, quibus omnia vegetabilia inter se connexa sint, terrae tractus quos teneant,

[14] 1815, 1817, 1845: eorum

[15] 1815, 1817, 1845: radicibusque destruantur docet, et quo pacto in telluris superficie humus nascatur, commemorat. Est itaque

[16] 1815, 1817: Physiographiam (Naturbeschreibung, Histoire naturelle descriptive)

[17] 1845: Physiographiam, historia naturalis

[18] 1815, 1817, 1845: nuncupatam [Druckfehler; richtig ist: nuncupata (so nur 1793)]

[19] 1815, 1817: Oryctognosia (Thier- Pflanzen- und Fossilien-Erkennungslehre)

[20] 1815, 1817, 1845: plantarum

[21] 1815, 1817, 1845: vires scrutantur

[22] 1815, 1817: Historia Telluris (Erdgeschichte, Histoire du globe), Geognosiae;

1845: Historia Telluris, Geognosiae

[23] 1815, 1817, 1845: compluriumque

[24] „vene“ ist ein Druckfehler;

1815, 1817, 1845: venae

[25] 1815, 1817, 1845: ducunt, aërem mutatis temporum

[26] 1815, 1817: Historia zoologica (Geschichte der Thierwelt)

[27] 1845: Historia

[28] 1815, 1817: Historia plantarum (Geschichte der Pflanzenwelt)

[29] 1845: Historia

[30] 1815, 1817: Historia oryctologica (Geschichte der Gebirgsmassen)

[31] “distinguenda” ist ein Druckfehler;

1815: distinguendae. (Humboldt, Flora Friberg. subterranea, cui accedunt aphorismi ex Physiologia chemica plantarum, 1793, p. IX)

1817: distinguendae. (Humboldt, Flora Friberg. subterranea, cui accedunt aphorismi ex Physiologia chemica plantarum, 1793, p. 9)

1845: distinguendae. (Humboldt, Flora Fribergensis subterranea, cui accedunt aphorismi ex Physiologia chemica plantarum, 1793, p. IX-X)

Über die sich selbst bestimmenden Bewegungen, von denen weiter unten im Texte die Rede ist, vgl. die merkwürdige Stelle des Aristoteles de Coelo II, 2 p. 284 Bekker, wo der Unterschied der belebten und unbelebten Körper in den inneren oder äußeren Bestimmungssitz der Bewegung gesetzt wird. [...].

[32] Übersetzung von E. Knobloch: Neue Gattungen und Arten der Pflanzen, die A. Bonpland und A. von Humboldt bei ihrer Reise zum Äquatorgebiet der neuen Welt sammelten, beschrieben, teilweise zeichneten. Aus den selbstverfassten Entwürfen des A. Bonpland brachte sie C. S. Kunth in eine Ordnung. Hinzu kommen Kupferstiche und Bemerkungen A. von Humboldts, die sich auf die Pflanzengeographie beziehen.

[33] (Übersetzung E. Knobloch:) Diejenigen, die ihren Sinn darauf richteten, eine Pflanzengeographie zu schreiben, vernachlässigten, mehr als nötig gewesen wäre, auch wenn sie diesen Teil der Geognosie überaus eifrig verfolgten, dennnoch die sehr schwierige Frage über die Art und Weise, nach der die Stämme der Pflanzen über die verschiedenen Gebiete des Erdkreises ausgebreitet werden.

[34] 1793: Geognosia (Erdkunde) naturam

[35] Es fehlt “et inanimam”, weil  “animantem vel” durch das Begriffspaar “organisch-anorganisch” wiedergegeben wird.

1793: animantem aeque ac inanimam vel

[36] Druckfehler, da grammatisch falsch; richtig ist: vocabulo. 1793: vocabulo.

[37] 1793: Sunt tria

[38] 1793: Geognosiam dicunt

[39] 1793: virque acutissimus λογικωτατος Wernerus

[40] 1793: nostri fere intactam relinquunt. Multum quidem abest, ut credam observationes in singulas stirpium v. c. graminum partes Geographiam plantarum spectare, quae vinculum ac cognationem tradit, qua omnia vegetabilia inter se apta sint, terrae tractus designat quos tenent

[41] 1793: earum

[42] 1793: radicibusque arborum destruantur docet, eamque telluris superficiem commonstrat, cui humus paratur. Est itaque

[43] 1793: (Naturbeschreibung) historia

[44] Druckfehler; richtig ist: nuncupata. 1793. nuncupata

[45] 1793: Oryctognosia

[46] 1793: vegetabilium

[47] 1793: vires etc. scrutantur

[48] 1793: Historia Telluris (Erdgeschichte)

[49] 1793: pluriumque

[50] 1793: vene [„vene“ ist ein Druckfehler]

[51] 1793: ducunt, sive aquam densando aere natam, sive aerem oceani exhalationibus rarefactum, mutatisque temporum

[52] 1793: Igitur Historia zoologica, historia plantarum et historia oryctologica, quae

[53] Ende der Fußnote von 1793.

[54] Übersetzung siehe 1815.

[55] 1815: animantem vel [sic!]

[56] 1815: Zimmermannus jecit; et

[57] Druckfehler; richtig ist: nuncupata.

[58] 1815: aërem

[59] 1815: IX

[60] 1817: Geognosia (Erdkunde, Théorie de la terre, Géographie physique)

[61] 1817: Physiographiam (Naturbeschreibung, Histoire naturelle descriptive)

[62] Druckfehler; richtig ist: nuncupata.

[63] 1817: Oryctognosia (Thier- Pflanzen- und Fossilien-Erkennungslehre)

[64] 1817: Historia Telluris (Erdgeschichte, Histoire du globe)

[65] 1817: Historia zoologica (Geschichte der Thierwelt), Historia plantarum (Geschichte der Pflanzenwelt) et Historia oryctologica (Geschichte der Gebirgsmassen)

[66] 1817: (Humboldt, Flora Friberg. subterranea, cui accedunt aphorismi ex Physiologia chemica plantarum, 1793, p. 9)

______________________________________________________

Navigationselement: zurck

hin-online.de. postmaster@hin-online.de
Letzte Aktualisierung: 21 Juni 2007 | Kraft
Best viewed with Mozilla Firefox 2.

Navigationselement: weiter